هدایت، مهمترین خواستۀ بشر

شرح صفحه 1 قرآن کریم سوره مبارکه حمد از مجموعه دروس بر ساحل نور توسط حجت الاسلام سید جواد بهشتی را به صورت فیلم، صوت و متن پیاده شده تقدیم شما مخاطبان قرآنی می نمائیم.

قرآن اسم سورۀ حمد را «أمُّ الکِتاب» یعنی «مادر کتاب» گذاشته است. مانند کتاب‌های مهمی که مقدمۀ بسیار ارزشمندی دارند، خلاصۀ قرآن نیز د‌ر یک صفحه و در این هفت آیه گنجانده شده است. ما مسلمانان موظف هستیم این سوره را هر صبح و شام ده بار تکرار کنیم. این بدان معنا است که هر چه دربارۀ آیات سوره حمد مطالعه کنیم باز هم کافی نیست. آشنایی با این آیات همانند اکسیژن است که در شبانه روز و تا پایان عمر باید از آن بهره‌مند شویم. سورۀ حمد هفت آیه دارد؛ به تعداد آسمان‌ها، به تعداد طوافِ طواف‌کنندگان، سعی صفا و مروه و به تعداد روزهای هفته که بیانگر وجود رمز و رازی در این عدد است.

آیۀ اول: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ»

پیغمبر صَلَّی اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم فرمود:«ای مسلمانان، کارهای خود را -کوچک یا بزرگ، مادی یا معنوی- با این آیه شروع کنید».

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ» یعنی به رنگ خدا، برای خدا و به سوی خدا. «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ» یعنی با کمک خدا؛ خدایا من مطالعه کرده‌ام، مشورت کرده‌ام، نمی‌دانم این کار به سامان می رسد یا نه؟! یکی از علائم مسلمان، گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ» است که در ساخت هر پروژه و در شروع هر کار به نام اللّٰه آغاز به کار می‌کند. اللّٰه یکی از اسم‌های خداوند است که همۀ صفات او در آن جمع است؛ یعنی دعای جوشن کبیر که ۱۰۰۱ اسم خداوند در این دعا وجود دارد، اگر در یک کلمه بگنجد آن کلمه «اللّٰه» است.

«الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ » خدایی که همۀ موجودات را دوست دارد، به همۀ بندگانش مهر می‌ورزد و خدایی که برای همیشه مؤمنان را شامل رحمت خود قرار می‌دهد.

آیۀ ۲ : «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»

شهید مطهری می‌فرماید:«حمد ترکیبی از دو کلمه است: شکر و مدح». وقتی کسی به ما لطفی می‌کند، نعمتی می‌بخشد، تشکر می‌کنیم، این نیمی از حمد است. وقتی زیبایی و بزرگی را می‌بینیم ستایش می‌کنیم. در ترجمه‌های فارسی قرآن، مقابل کلمۀ حمد دو کلمه آمده است: سپاس و ستایش. از آن جایی که همۀ نعمت‌های در اختیار ما از خداوند است، می‌گویم « الْحَمْدُ لِلَّهِ» سپاس ها مخصوص خداست. همۀ عظمت ها و زیبایی‌های جهان هستی وابسته به خداست؛ یک تابلویی را فرض کنید که نقاشی آن را ترسیم کرده است، از آن جایی که خود آن نقاش مخلوق خداست، پس همۀ زیبایی‌ها و عظمت‌ها از آن خداوند است. ستایش‌ها مخصوص خداست. خدایی که «رَبِّ الْعَالَمِينَ» است. «رَبّ» یکی از اوصاف خداوند است که بیش از ۹۰۰ بار در قرآن آمده و به معنای صاحب است ( رَبُّ البَیت یعنی صاحبِ خانه). همچنین «رَبّ» به معنای پرورش دهنده و تربیت کننده است. خداوند همۀ موجودات از جمله ستاره‌ها، درخت‌ها، دریاها، صحراها، آسمان و زمین، ماهی‌ها و انسان را پرورش می‌دهد. تمام رشد موجودات به دست خداست که این یعنی همان «رَبِّ الْعَالَمِينَ».

آیۀ 3 : «الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ»

مجدداً این دو اسم خدا را تکرار می‌کنیم: «الرَّحْمَٰن»، «الرَّحِيم». شهید مطهری بر اساس حدیثی از امام صادق علیه السلام فرمود: «رحمان یعنی همه؛ رحیم یعنی همیشه»، ریشۀ دو کلمۀ رحمان و رحیم کلمۀ «رحمت» است، ولی رحمان یعنی خداوند همه را دوست دارد، حتی کسانی که خدا را قبول ندارند، چینی‌ها، مسلمان، غیرمسلمان، شیعه، سنی، خوب و بد. خداوند برای همه باران می‌فرستد، آفتاب می‌تاباند، گیاهان را می‌رویاند، رزق و روزی می‌فرستد، این رحمانیت خدا است. رحمت خدا نسبت به مؤمنان برای همیشه و تا بلندای بهشت، بقا و دوام‌ دارد. «الرَّحْمَٰنِ» همه را دوست دارد، «الرَّحِيمِ» مؤمنان را برای همیشه…

آیۀ 4 : «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»

به معنای صاحب روز جزا است. خداوند هم مهر دارد، هم قهر؛ پیامبران هم بشارت می‌دهند، هم انذار. امام مجتبی علیه السلام فرمود: «گاهی پدرم در نماز به این آیه که می‌رسید، آن را صد بار تکرار می‌کرد». یاد قیامت در تربیت ما تأثیر دارد، ما در هر نماز چندین بار از قیامت یاد می‌کنیم. «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» صاحب روز جزا؛ خداوندی که به خوبان پاداش می‌دهد، بدان را هم کیفر می‌دهد. باید از همین الان به حساب و کتاب کارهایمان رسیدگی کنیم و هر روز و هر شب به یاد قیامت، بهشت، جهنم، صراط و میزان باشیم.

آیۀ 5 : «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» پروردگارا تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو کمک می‌خواهیم. همه جز خداوند، مخلوق هستند؛ کسی یا چیزی شایستۀ پرستش نیست. همه جز خداوند، محتاج هستند؛ کسی یا چیزی نمی‌تواند به ما کمک کند، حتی هنگامی که از کسی قرض می‌گیریم یا دست نیاز دراز می‌کنیم، باید در عقیدۀ ما این باشد که خداوند به وسیلۀ این فرد به ما کمک می‌کند.

آیۀ 6 : «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»

این آیه مرکز سورۀ ‌حمد است.

پروردگارا! ما را به راه مستقیم هدایت فرما. فرموده است «ما»، نفرموده «من»! زیرا اسلام دینی اجتماعی است.

پروردگارا! من به جز خودم، دیگران را هم سهیم می‌کنم. خدایا در انتخاب‌ها به ما کمک کن، ما را به راه مستقیم یعنی راه کوتاه، راه درست، راهی که از افراط و تفریط به دور باشد هدایت فرما.

آیۀ 7 : «صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ»

«صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» راه مستقیم راه کسانی است که به آنها لطف ویژه نمودی. خداوند به همه نعمت داده اما «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» را در سورۀ نساء به طور مصداقی معنا کرده است. در سوره نساء می‌خوانیم «وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا» خداوند این جمعیت را به راه مستقیم هدایت فرمود.

راه مستقیم راه چه کسانی است؟ چهار گروه را در سورۀ نساء اسم می‌برد: 1) نبیّین، 2) صدیقین، 3) شهداء، 4) صالحین. یعنی هر نمازگزار هر بار که سورۀ حمد را می‌خواند با پیامبران، صدیقان، شهیدان و صالحان پیمان می‌بندد، یعنی اعلام می‌کند که من در راه این افراد قدم برمی‌دارم؛ این چهار گروه ‌«أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» هستند و نعمت‌های خاص و ویژۀ خداوند به آن‌ها رسیده است.

سپس از دو گروه تبری می‌جوییم، دوری و اجتناب می‌کنیم: «غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ»، یعنی کسانی که مورد غضب واقع شده‌اند، از کسانی که قدر نعمت‌های خدا را ندانستند، ناسپاسی کردند و مقابل پیامبران ایستادند. اگر کلمۀ غضب را در قرآن رصد می‌کنیم، می‌بینیم که قاتلین، منافقین، کافرین و ناسپاس‌ها هستند که مورد غضب خدا واقع شده‌اند، بنابراین ما از آن‌ها فاصله می‌گیریم.

«وَلَا الضَّالِّينَ»؛ موضوع هدایت و گمراهی، محوری‌ترین موضوع انسان است! و کیست به جز خداوند که راه درست را به ما نشان بدهد؟! شیطان‌هایی در  کمین ما هستند برای گمراه کردن ما؛ قرآن می فرماید: «يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا» شیطان هدف گرفته و اراده کرده است که انسان‌ها را به بیراهه ببرد.

ما باید به مدد الهی راه درست را از خداوند بخواهیم و تا پایان، این راه را به درستی طی کنیم.