اوقات فراغت در نگاه کارشناسان تعلیم و تربیت
اوقات فراغت 
با توجه بـه اهـمیت اوقـات فراغت در زندگی فرزندانمان و نیز ضرورت برنامه‌ریزی برای گذران مطلوب آن، دیدگاه تنی چند از کارشناسان تعلیم و تـربیت، دربارهء جنبه‌های گوناگون اوقات فراغت، از نظر اولیا و مربیان عزیز می‌گذرد.
حجت الاسلام و المـسلمین دکتر سید جواد بـهشتی:
اوقـات فراغت و آموزه‌های دینی
در تفکر دینی، فراغت سکوی پرتاب برای روح انسان و کمال آدمی است. در اوقات فراغت می‌توان اقداماتی انجام داد که انسان را هدایت کند و به سرمنزل مقصود و کمال نهایی برساند. در حدیثی از امام بـاقر-علیه السّلام-دربارهء برنامه‌ریزی چنین آمده است: وقتتان را به چهار بخش تقسیم کنید:
بخش اول:
برای خدا و ارتباط و راز و نیاز با او اختصاص دهید.
بخش دوم:
صرف کار و تلاش به تناسب توانایی‌تان کنید.
بخش سـوم:
بـه برقراری ارتباط با دیگران و انس با افراد بگذرانید(که امروزه متأسفانه در شهرهای بزرگ بسیار کم‌رنگ شده است)
بخش چهارم:
به تفریحات سالم و غیر حرام بپردازید. امام موسی بن جعفر-عـلیه السـّلام-فرمودند که با این بخش آخر، سه بخش دیگر تضمین می‌شود.
مطلب دیگر این که ما در زندگی خود به یک مدل و الگو نیاز داریم و مدلی که خداوند برای زنـدگی مـا پیشنهاد کرده است، زندگی پیامبر-صلی اللّه علیه و آله-است پیامبر به ورزش‌هایی مانند ورزش‌های رزمی، تیراندازی، شمشیرزنی، شنا و کشتی می‌پرداختند. شایع‌ترین ورزشی که پیامبر انجام می‌دادند ورزش دو بود که امـروزی‌ها مـعتقدند کـم‌خرج‌ترین ورزش است. پیامبر حتی بازی‌ها را مـی‌دید و بـازی‌کنان را تـشویق می‌کرد و در تشویق هم عدالت را رعایت می‌فرمود. همان پیامبری که می‌گوید وقت طلاست، برای تماشای بازی وقت می‌گذاشت، پس معلوم می‌شود که ایـن نـوع کـارها اتلاف وقت نیست. پیامبر در طول عمر پربرکتشان دوبـار مـسافرت کردند: یکی در سن سیزده سالگی و دیگری در سن بیست و سه سالگی. لذا پیشنهاد می‌شود که برای غنی کردن اوقات فراغت، مـسافرت را نـیز در بـرنامه‌های فرزندانمان بگنجانیم.
دکتر غلامعلی افروز:
ارزش اوقات فراغت
اوقات فراغت، بـهترین بستر برای فعالیت‌ها و نوآوری‌ها و در عین‌حال، متأسفانه، زمینهء بسیاری از کج‌روی‌ها و آسیب‌پذیری‌هاست. حال باید ببینیم که ارزش اوقات فراغت چقدر اسـت و بـرای گـروه سنی مختلف چه معنایی دارد. باید دانست که فراغت، بیکاری نیست. فـراغت یـک سرمایه است. ازاین‌رو، آموزش اولیا و مربیان برای آشنایی با اوقات فراغت و بهره‌وری مطلوب از آن امری ضروری اسـت.
بـرنامه‌ریزی بـرای اوقات فراغت، نه فقط در ایام تابستان، بلکه در طول سال ضرورت دارد و بدیهی اسـت کـه بـاید به دور از هرگونه اجبار باشد. به عنوان مثال، خانواده می‌تواند ساعتی از ایام تعطیل را برای اسـتفاده از اسـتخر شـنا و ساعتی را برای آموزش یک زبان خارجی اختصاص دهد. اما همواره باید به این نـکته تـوجه داشت که کلاس‌های متفاوت، تنها اوقات فراغت را پر می‌کند، اما هیچ کمکی به تـقویت احـساس خـودارزشمندی در کودک ونوجوان نکرده، قدرت خلاقیت را از او می‌گیرد. وقتی به بررسی زندگی اندیشمندان، مخترعان و مکتشفان مـی‌پردازیم، مـشاهده می‌کنیم که جرقه‌های خلاقیت آنان در اوقات فراغت زده شده است. بنابراین، لحظه‌های اوقات فـراغت بـسیار ارزشـمندند و می‌توانند بستری مناسب برای درمان اختلالات رفتاری و روانی باشند. از سوی دیگر، روزمرگی و عادت‌های مختلف آزادی را از انـسان سـلب و او را محبوس می‌کنند. در واقع انسان باید عادت کند که عادت نکند و در همین اوقـات فـراغت اسـت که می‌توان روی عادت‌ها کار کرد و در فرد تعالی و جهش پدید آورد.
دکتر محمد رضا شرفی
تـحولات دوران مـعاصر و تـأثیر آن بر اوقات فراغت
به نظر می‌رسد تحولات دوران معاصر، در حد و انـدازهءخود، آثـار فردی و خانوادگی داشته است. به عنوان مثال، یکی از آثار جهانی شدن این است که هویت‌های مـلّی را مـورد تهدید قرار می‌دهد. به‌طور معمول افرادی که در معرض پیام‌های تحولات معاصر قـرار مـی‌گیرند ممکن است هویتشان ضعیف شود. منظور از هـویت ایـن اسـت که فرد خودش را بشناسد و بداند برای چـه در ایـن دنیا زندگی می‌کند و هدف از خلقت او چیست. حضرت امیر(ع) در این‌باره فرموده‌اند: خدا رحمت کـند کـسی را که بداند از کجاست، در کجاست و بـه کـجاست. اگر جـواب ایـن سـه سؤال کلیدی روشن شود، فرد هـویت خـود را پیدا می‌کند، درحالی که بحث جهانی شدن می‌تواند تهدیدی جدی برای هـویت‌های مـنطقه‌ای و ملی باشد.
مسئلهء دیگر تأثیر جـهانی شدن بر خانواده‌هاست. امـروزه خـانه‌ها به خوابگاه تبدیل شده‌اند، یـعنی روابـط انسانی در خانواده‌ها به حداقل ممکن رسیده است. بنابراین باید به خانواده‌ها تـفهیم کـرد که برقراری ارتباط با فـرزندان نـیازی جـدی است و اوقات فـراغت تـابستان فرصتی مناسب برای تـأمین ایـن نیاز می‌باشد، چرا که در طول اوقات رسمی سال به علت حجم انباشتهء درس‌ها و تـراکم بـیش از حد فعالیت‌های آموزشی، والدین و فرزندان فـرصت بـرقراری تعامل و ارتـباط سـازنده بـا یکدیگر ندارند. فرزندان نـیز باید با همیاری خود و ایجاد فرصت فراغت بیشتر برای والدینی که بیش از حد درگیر زنـدگی پرشـتاب شده‌اند، ارتباطات انسانی‌شان را با آن‌ها افـزایش دهـند.
بـه نـظر مـی‌رسد علت این کـه بـرخی از فرزندان بیش از حد متعارف به سراغ کامپیوتر و اینترنت می‌روند، نه فقط جذابیت آن‌ها، بلکه محدودیت و فـقدان ارتـباط خـوب با والدین است. نکتهء مهم دیگر ایـن اسـت کـه عـلاوه بـر نـگاه سخت‌افزاری به اوقات فراغت، یعنی این که چقدر امکانات، اردوگاه، و…داریم، ابتدا بینشی به دانش‌آموزان بدهیم که اصولا بدانند اوقات فراغت چیست و استفاده از آن چگونه باید باشد. اغـلب دیده می‌شود نوجوان یا جوانی که اوقات رسمی خود را به صورت عادی مدیریت می‌کند، اوقات فراغتش را هم می‌تواند مدیریت کند و لحظه‌ای را هدر ندهد.
دکتر مـحسن ایـمانی:
گذران اوقات فراغت و تأمین نیازها
گذران اوقات فراغت تأمین نیازهایی را در پی دارد که به اختصار بدان‌ها اشاره می‌کنیم:
1-نیاز به استراحت و رفع خستگی:
پیوستگی در انجام کارها و نبود زمان کافی برای فـراغت و اسـتراحت موجب کاهش کیفیت کار و نیز پرخاشگری فرد فعال می‌گردد. باید به کودکان و نوجوانان آموخت که زمان استراحت، زمان بطالت نیست، بلکه زمانی اسـت کـه فرد به تمدد اعصاب مـی‌پردازد و حـاصل آن افزایش بازده است. پس اوقات فراغت می‌تواند چنین نیازی را رفع کند.
2-نیاز به تفریح:
پس از انجام کار، در طی ایامی خاص، آدمی نیاز دارد تا اوقاتی را صرف تـفریح کـند. نقل می‌کنند که امام عـلی(ع) در روزهـای جمعه به بیرون از شهر مدینه و به قصد تفریح می‌رفتند. بدین‌ترتیب، الگوهای دینی ما جایگاهی برای تفریحات در زندگی پربار خود در نظر گرفته بودند. گاه در ایام فراغت به سفر می‌توان رفت. پیـامبر(ص)فـرموده‌اند:«سافروا تصحوا».مسافرت کنید تا سلامت بمانید. حتی سفرهای کوتاه به بیرون شهر در روزهای تعطیل نیز می‌تواند تفریحی دل‌انگیز محسوب شود.
3-سرگرمی و ایجاد تنوع:
بخشی از درگیری‌های میان کودکان در منزل بـه ایـن دلیل اسـت که آن‌ها بیکارند و وسیله‌ای برای سرگرمی ندارند. مسئله تنوع هم امری مهم می‌باشد و زندگی بدون تنوع خـسته‌کننده است. تنوع در گذران اوقات فراغت باعث ایجاد تنوع در زندگی می‌گردد و مـانع پدیـدآیی افـسردگی است. آن‌چه افسرده‌ها از آن گله‌مندند، نداشتن تنوع در زندگی و یک‌نواخت شدن آن است. پس با راهنمایی فرزندان به انجام فعالیت‌های سـرگرم‌کننده و مـتنوع، زمینهء علاقه‌مندی آنان را به زندگانی فراهم آوریم.
4-شکوفایی استعدادهای فردی:یکی از زمینه‌هایی کـه مـوجبات رشـد و شکوفایی استعدادهای فرزندان را فراهم می‌آورد، فعالیت‌هایی است که در اوقات فراغت انجام می‌دهند.از جمله راه‌هایی کـه می‌توان به شناخت استعدادهای کودکان و نوجوانان مبادرت کرد،ملاحظه کردن کارهایی است کـه آن‌ها را با علاقه انـجام مـی‌دهند و تکرار می‌کنند.
5-نیاز به رشد فرهنگی:
بوردیو، جامعه‌شناسی که به نهاد آموزش و پرورش توجهی ویژه داشته و به بررسی تأثیر مسائل فرهنگی بر آموزش و پرورش و تحولات آن پرداخته است، غنای فرهنگی خانواده را موجب پیشرفت تـحصیلی افزون‌تر فرزندان دانسته، حاصل تحقیقات او نشان می‌دهد خانواده‌هایی که فرزندان خود را به تماشای تئاتر، سینما، گالری‌های نقاشی و موزه‌ها می‌برند، موجبات پیشرفت تحصیلی فرزندان خود را فراهم می‌کنند. هم‌چنین، این امر در غنی‌سازی فـرهنگی خـانواه و فرزندان مؤثر است.
6-شکوفایی فردی و اجتماعی:
در حین گذران اوقات فراغت که فعالیتی آزاد و اختیاری است، فرد به دلخواه خود به فعالیتی می‌پردازد که استعداد انجام آن را دارد و به آن علاقه‌مند است. این امر قـطعا بـه شکوفایی در بعد فردی می‌انجامد. شکوفایی در بعد اجتماعی نیز آن‌گاه تحقق می‌یابد که فرد در کنار یک جمع به فعالیت بپردازد و از طریق فراگیری مهارت‌های اجتماعی و مهارت‌های زندگی به رشد و بالندگی بـیش‌تر دسـت یابد؛ این نوع شکوفایی نیز حاصل گذران مطلوب اوقات فراغت است.
دکتر سیما فردوسی:
اوقات فراغت و آموزش مهارت‌های زندگی
با توجه به فضای فـرهنگی جـامعهء ایـران و آن‌چه بچه‌ها در اوقات فراغت بـدان نـیاز دارنـد، باید آموزشی به مسئلهء اوقات فراغت نگریست؛ یعنی باید به فرزندانمان یاد بدهیم که چگونه اوقات فراغت خود را بگذرانند، چه کـارهایی بـرایشان مـفید است و چه کارهایی را نباید انجام دهند. به طـورکلی بـرنامه‌های اوقات فراغت باید با توجه به مسائل رشدی هریک از گروه‌های سنی تنظیم شود.
به نظر من یکی از مسائل مـهم بـه خـانواه‌هایی مربوط می‌شود که بسیار پرکارند. اگر بخشی از اوقات فراغت صـرف این امر شود که والدین و بچه‌ها ساعات بیش‌تری را در کنار هم بگذارنند، بچه‌ها بیشتر از زمانی که در کلاس‌های مختلف حـضور پیـدا مـی‌کنند به کسب مهارت‌های لازم نایل می‌شوند. متأسفانه در خانواه‌های پرکار، بچه‌ها بـسیاری از مـهارت‌های زندگی را اصلا یاد نمی‌گیرند، زیرا در طی سال تحصیلی تمام امکانات بر روی تحصیل و درس متمرکز می‌شود و فرصت فـراگیری از لحـاظ رفـتار، کردار، گفتار و بلوغ فکری و پختگی برای بچه‌ها فراهم نمی‌شود. در یک جملهء مـختصر و مـفید بـاید بگوییم که ما درس زندگی به بچه‌هایمان نمی‌دهیم و اوقات فراغت فرصت خوبی برای آمـوزش درس زنـدگی، هـنر ارتباط برقرار کردن، هنر تفکر، هنر گفت‌وگو و…است.
دکتر عبد العظیم کریمی:
توصیه‌های غـیر مـعمول برای اوقات فراغت
1-از پر کردن اوقات فراغت پرهیز شود.
2-از برنامه‌ریزی یک سویه و تحمیلی اوقـات فـراغت خـودداری گردد.
3-از جهت دادن و القا کردن چگونگی تأمین فراغت، بدون توجه به نیازهای فرد امتناع شـود.
4-بـه‌جای پر کردن اوقات فراغت، به غنی کردن محیط زندگی و محرک‌های آموزشی و تربیتی پرداخته شـود.
5-بـه جـای القا کردن و جهت دادن، باید راهبرد توسعه بخشی به اندیشه و رغبت مدنظر باشد.
6-خودیابی، خودسازی و خـودشکوفایی بـه منزلهء اهداف ذاتی اوقات فراغت محسوب می‌شود.
7-زمینهء ایجاد خلوت با خـود، رازونـیاز بـا خالق هستی و فرصت بازاندیشی و محاسبه و مراقبهء وجودی در اوقات فراغت فراهم شود.
8-به جای دخالت، بـاید قـدرت انـتخاب، قدرت تشخیص، آزادی عمل و شهامت آزمون و خطا به فرزندان داده شود تا خـود بـراساس رغبت‌ها، کنجکاوی‌ها و تمایلات درونی، اما با مراقبت غیر مستقیم اولیا و مربیان لحظات فراغت خویش را غنی و بـاور سـازند.
9-به جای«پر کردن»ظرف فراغت باید به توسعهء ظرف فراغت اقدام کـرد تـا هر فرد در گسترهء نیازها، ارزش‌ها و دغدغه‌هایی کـه دارد، بـه فـعالیت بپردازد.
10-تبدیل عوامل تهدیدکننده به فرصت‌های سـازنده، در فـرازونشیب زندگی هر فرد به او کمک می‌کند تا در شناخت موقعیت‌ها و بهره‌گیری درست از آن‌ها بـتواند بـه توسعهء مهارت‌های چگونگی زیستن خـویش پیـ‌ببرد.
دکتر احمد به‌پژوه:
کارکردهای اوقـات فـراغت
اولین کارکرد اوقات فراغت این است که موجب استراحت و رفع خستگی جـسمانی و روانـی می‌شود. دوم آن‌که باعث تجدید نیرو و تـمدد اعصاب می‌گردد. ازاین‌رو نـباید فـکر کرد که اگر یک روز بـا اعـضای خانواه به پارک برویم، وقتمان را تلف کرده‌ایم؛ زیرا تأثیرگذارترین آموزش‌ها، غیررسمی است. یعنی در هـمان زمـان که فرزند به همراه پدر و مـادر خـود در پارک قـدم می‌زند، چیزهایی را فـرا مـی‌گیرد که شاید هیچ‌گاه در مـدرسه و پشـت نیمکت نیاموزد. از دیگر کارکردهای اوقات فراغت این است که سبب رشد و شکوفایی استعدادها مـی‌شود، بـه‌طوری که خلاقیت،نوآوری‌ها،تولیدها و سازندگی‌ها در دورهـء فـراغت شکل مـی‌گیرند، چـرا کـه وقتی ذهن انسان درگـیر یک سلسله کارهای عادی و روزمره است، دیگر خلاقیتی روی نمی‌دهد.
صلهءرحم و دیدوبازدید که در اسلام بر آن تـأکید بـسیار شده است، از دیگر کارکردهای اوقات فـراغت مـی‌تواند بـاشد. هـدایت انـرژی افراد به طـریق صـحیح نیز از نتایج برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت است. اکثر جرایم و خلاف‌ها در فصل تابستان به وقوع می‌پیوندند، چـرا کـه انـرژی رها شدهء جوانان هدایت نمی‌گردد و لذا در جهت تـخریب بـه کـار گـرفته مـی‌شود. هـم‌چنین، بسیاری از مشکلاتی که اکنون در اثر تهاجم فرهنگی با آن درگیر هستیم، نتیجهء عدم آموزش خانواه‌ها در زمینهء چگونگی گذران اوقات فراغت است.
دکتر فریدهء هاشمیان‌نژاد
نقش والدین در برنامه‌ریزی اوقـات فراغت
برنامه‌ریزی والدین برای اوقات فراغت باید با مشورت و نظر خود فرزندان صورت گیرد، نه فقط با اعمال‌نظر والدین. زیرا در غیر این صورت، مهم‌ترین مشخصهء مفهوم اوقات فراغت، یعنی نـبود الزام، کـمرنگ می‌شود و در نتیجه کارکردهای مطرح شده جایگاه خود را از دست می‌دهند. آن‌چه در این زمینه اهمیت دارد، توجه دادن والدین به این امر است که آن‌ها باید همواره نقش راهنما داشته، فرزندان را با تـوجه بـه علائقشان در جهت رشد و پرورش استعدادهایشان یاری کنند. از آن‌جا که بسیاری از خانواه‌ها توان استفاده از امکانات عرضه شده همچون کلاس‌ها و اردوهای مختلف تفریحی-آموزشی را ندارند، راهـ‌کارهای زیـر می‌تواند بهره‌وری فرزندان آنان را از اوقـات فـراغت تا حدودی افزایش دهد:
1-امکان معاشرت فرزندانتان را با دوستان قابل اعتماد آن‌ها فراهم سازید.برای اطمینان بیشتر توصیه می‌شود به نحوی با خانواهء آنـ‌ها ارتـباطی هرچند اندک برقرار کـنید.
2-کـتاب‌هایی متناسب با علائق آن‌ها فراهم آورید.
3-امکان استفاده از کتابخانه‌ها را برای آن‌ها فراهم آورید.
4-وقت بیش‌تری را به فرزندانتان اختصاص دهید تا در نتیجهء ارتباط متقابل،شناخت شما از همدیگر نیز بیشتر شود.
5-بـخشی از کـارهای منزل را بنا به«انتخاب فرزندان»به آن‌ها واگذار کنید.
6-امکانات تهیهء کارهای دستی ارزان قیمت را در منزل فراهم آورید و خود نیز راهنمایی آن‌ها را عهده‌دار شوید.
به‌طور قطع شما نیز می‌توانید راه کـارهای خـلاقانهء دیگری را بـه این فهرست اضافه کنید.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.